Dünyaya nam salmış Türk Atı: Ahal Teke

Dünyaya nam salmış Türk Atı: Ahal Teke Orta Asya'da özellikle Türkmenistan'da yaygındır. Ahal Teke'nin adı Manas ve Dede Korkut gibi Türk destanlarında geçer ve Türkmenistan'ın Ahal vilayetinde yaşayan Teke Türkmenlerinden gelmektedir.

Güzel, zarif ve çok yönlü Ahalteke atları, at ırkları içerisinde Sovyet ülkeleri dışında günümüze değin çok fazla tanınmamaktaydı. Bu inanılmaz at hızı, rahat yürüyüşü, akıllılığı, uysallığı, eğitilebilirliği, dayanıklılığı ile günümüzde anavatanı olan Türkmenistan ve Rusya  dışında da hak ettiği önemi kazanmıştır.

Yaşayan en eski at ırkı olan Ahalteke, sıra dışı fiziksel gücünü ve duyarlı kişiliğini Orta Asya ülkelerinin kendine özgü doğa  koşullarından almıştır. Ahalteke kanı birçok modern at ırkının gelişimini etkilemiştir. Ancak yine de yüzyıllar boyu kendine has özelliklerini ve safkanlığını koruyabilmiştir. Ahalteke atları sanıldığının aksine ılıkkanlı değil soğukkanlı sınıflamada yer alır. Ataları: Massaget, Parthian, Nisean, Persian, Türkmen ve son olarak da Ahalteke’dir (Hramova, 2003).
Güney Türkmenistan da yapılan araştırmalar sonucu İ.Ö. 2400 yıllarına uzun boylu düzgün ve orantılı bir kemik yapısına sahip iskelet kalıntıları bulunmuştur. Irkın ismi ise ancak 19. yılların sonlarına doğru anlaşılmıştır. Türkmen Bedev Atları adı da verilen Ahalteke atlarında iki kelimeden oluşan bu isimde Ahal adı; bugünkü Türkmenistan’da  eski Pers imparatorluğunun da bir parçası olan Kopet dağlarının  eteklerinde bulunan bir vahadan gelmektedir. Teke ise, bölgeye egemen olan ve yüzyıllarca Türkmen atı yetiştiren  göçebe Türkmen boyunun  adıdır.



Güney Türkmenistan’da bulunan Altıntepe, Yassıtepe ve Kermençetepe’de arkeolog B. A. Kuftin tarafından yapılan kazılarda elde edilen buluntularda, M.Ö. III ve II. yüzyıllara ait ince incikli atların kemikleri bulunmuştur. Bilim insanlarına göre bu kemikler yabani hayvanlardan daha çok evcilleştirilmiş ve saygı duyularak gömülmüş at kemikleridir. Yine bu kazılarda bulunan kalıntılarındaki tek oklu ve iki oklu araba rölyefleri de atlı araba kültürünün yaygın olduğunu göstermektedir (Gündoğduyev, 2013).

Yörenin coğrafyası da bu ırkın sıra dışı özelliklerine katkıda bulunmuştur. Orta Asya tarihi boyunca sürekli değişen ticaret ve savaşlar dolayısıyla kurulmaya çalışılan egemenlikler, Ahal  vadisine ulaşamamıştır. Teke kabilesi Hazar Denizinin batısında yer alan dağların güneyinde ve Karakum Çölünün kuzeyine yerleşmişti. Bu doğal korumalı bölge burada yetiştirilen bu atların genetik özelliklerinin korunmasını sağlamıştır. Bölgede yer alan ve bölgenin %90 teşkil eden Karakum çölünün de etkisiyle sert iklim koşulları olan aşırı sıcak, kuru soğuk ve kuraklık bu ırkın dayanıklılığını geliştirmiştir. Bölgede Atların iyi beslen-mesi için taze otlar yılın sadece birkaç ayında bulunmaktaydı. Evcilleştirilmiş Türkmen atları koyun yağı ile karıştırılmış tahıl ile beslenerek hayatta kalmayı başardılar.


 

Türkmen kültürüne göre iyi bir at binicisinin ölümü ile yaşamı arasındaki farkı ayırt edebilmeliydi. Ahalteke sahibi için büyük bir kişisel onur kaynağı ve ailesinin değişmez bir parçasıydı. Soğuk havalarda üzerine battaniye örtülür ve elle beslenirdi. Boyun aksesuvarları ve takılarla süslenirdi. Ahaltekeler, sahiplerine çok yakın bağlanırlar ve kendisine nasıl davranıldığı konusunda çok duyarlıdırlar.

Ahalteke’nin Rusya ile bağdaştırılması 500 yıl önce bu atların Rusya’ya  getirilmesi ile başlamıştır. Ruslar bu ata; uzun boylu, değerli Asya atı anlamına gelen ve Türkçe kökenli olan Argamak adını vermişlerdi. Rusya’da en iyi damızlık atlar bu ırktan kullanılmıştır. Boinov (Boynov) aygırı günümüzde Rusya’da yetiştirilen Ahalteke’lerin atasıdır. Rus askerlerinin Ahalteke atlarına ilgisi Türkmenlerin ata bağımlı geleneksel yaşam biçimlerinden gelmiştir. Ruslar bu ırkı geliştirmek ve irileştirmek için İngiliz safkanları ile çiftleştirmiş ancak bu girişim başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Savaşların baskısı, iç savaş, açlık ve eşitsizlik Ahalteke’nin sayısını ve genetik yapısını etkilemiştir (Hramova, 2003).



Ahalteke’nin Karakteristik Özellikleri:
Ahalteke’nin eşsiz bir görünümü vardır. Başka hiçbir at ırkında onun karakteristik ayırıcı özellikleri görülmemektedir. Kafası uzundur ve geniş bir alnı vardır. Anlamlı bakan iri badem gözleri, dar ve dik kulakları, uzun ve yüksek bir boynu vardır. Vücudu uzun ve eğimlidir. Dar bir göğsü, uzun ve güçlü bacakları vardır. Kas yapısı mükemmeldir. Çok çeşitli donlu Ahalteke vardır. Yaygın olarak görülen donlar yağız ve dorudur. En belirgin özelliği ışıkta parlayan ve değişen metalik altın rengidir.

Üç alt cinsi vardır:

1. Gelişkili, Peren ve Kaplan orijinli atlar, yukarıda sayılan tüm özelliklere tamamen uyan türdür.

2. Garlavaç ve El orijinli atlar, daha küçük yapılı fakat daha hızlı koşan bir türdür.

3. Arab ve Dorbayram orijinli atların ise daha güçlü bir gövdesi vardır. Dayanıklı atlar olarak bilinirler.
 

Günümüzde bu ırkın 17 farklı orijini bulunmaktadır. Bunlardan 12 tanesi Boinov adlı aygıra dayanır. Bu Türkmen atlarının soylarını oluşturan Türkmen Aygırları kitabına kayıtlı atlar ise şunlardır: Aksakal, Skak, Eyeberdi, Teleke, Gırsakar, Dorbayram, Posman, Sere, Peren, Göl, Gaplan, Pakirpelvan, Sluçay, Garlavaç, Arap, Saparhan, Meleguş, Gelşikli, Gammar, Polatlı ve Garader.

Bu aygırların soyunun devam etmesini sağlayan ve son yıllarda Türkmenistan Devlet Başkanı Saparmurat Türkmenbaşı’nın da gayretleriyle geliştirilen Türkmen Ahalteke atlarının en önemli aygırları ise şunlardır: Yanardağ, Bitaraplık, Tebigat, Erekdağ, Piyada, Kervanbaşı. Bu atlardan Yanardağ adlı at Türmenistan devlet armasının da ortasına yerleştirilerek ölümsüzleştirilmiştir.

Ahalteke aygırının ortalama cidagosu 157,6cm.’dir. 1993’de değişik ülkelerde bulunan Ahalteke atları üzerinde bir çalışma yapılmıştır.
Bunların 38’i Türkmenistan, 51’i Rusya, 21’i Kazakistan’dadır. Buna göre cidago yüksekliğinin 159,2cm’ye kadar uzadığı belirlenmiştir.
Dünyanın At üst idaresi bulunan tek ülkesi Türkmenistan'da Ahalteke atlarını UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne dâhil edilmesi için çalışma başlatılacak. Türkmenistan'ın milli değerlerinden olan safkan Ahalteke atlarının kataloğunun hazırlanması konusunda talimatlar verildi. Katalogda atlar hakkında detaylı bilgiler yer alacak. Atların başarıları, kökeni ve diğer bilgileri dünya toplumuna kazandırılacak.